Semmelweis e Eugenio Espejo: o ben págase moito máis caro

Entrada publicada en gallego

Bacterias resistentes poñen de actualidade a hixiene

Hoxe, dende Actuaciencia, rescatamos unha historia fascinante que transcurre no século XIX. Unha historia que volve do pasado para ensinarnos o que temos que facer no século XXI. Falamos moitas veces do perigo das bacterias resistentes os antibióticos. Un problema que non había fai trinta anos e que agora se estima que vai matar 10 millón de persoas cada ano, máis ou menos, arredor do 2050. Non imos resolver o problema con novos antibióticos porque, por moi bos que sexan, finalmente aparecerán algunha bacterias con mutacións é o novo antibiótico non poderá facer nada contra ellas. A máis de novos antibióticos necesitamos frear que as novas bacterias mutantes se espallen polo mundo. A única forma de impedilo é mediante a hixiene. A historia de hoxe trata sobre dous precursores da hixiene: o húngaro Semmelweis e o ecuatoriano Eugenio Espejo.

Ferdinand Celine fascinado coa vida de Semmelweis

Semmelweis está considerado o pai da hixiene hospitalaria. A sua achega foi descubrir en 1847 que se os médicos lavaban as mans con desinfectantes a tasa de mortalidade das parturientas baixaba. Naquela época ate 35 de cada 100 mulleres que daban a luz no hospital de Viena, onde traballaba Semmelweis morrían por infeccións no parto. Eran, a meirande parte, mulleres pobres, nais solteiras sen recursos. O lavaren as mans os médicos só morrían por infección unha de cada 200 mulleres que acudían o hospital para o parto. Semmelweis decatouse que cando había moita mortalidade coincidía cando os alumnos do hospital visitaban a morgue para facer as súas prácticas de anatomía con cadáveres antes de atender as parturientas.

Ferdinand Celine, un dos mellores escritores en lingua francesa, cando rematou os seus estudos de medicina tivo que presentar un traballo fin de carreira e escolleu escribir un libro sobre a vida de Semmelweis. Un libro escrito por un estudante que hoxe en día é unha obra maestra de divulgación científica, non só polo rigor e pola calidade literaria senon porque Ferdinand Celine viu na historia de Semmelweis un problema eterno, un problema que, moitas veces, os divulgadores científicos non somos quen de tratar: que a ciencia, coma todas as actividades humanas, está chea tamén de intereses e miserias.

O ben se paga moito máis caro que o mal

Recomendo encarecidamente os nosos lectores a novela Semmelweis de Ferdinand Celine. Hai un párrafo moi fermoso que di: “Nada se da de balde neste baixo mundo. Todo se expía, o ben, como o mal, máis cedo o máis tarde se paga. O ben, forzosamente, resulta moito máis caro”.

O leer este párrafo daste conta, se leiches antes as duas obras maestras de Celine “Morte a crédito” e “Viaxe o fin da noite” que é o que lle interesou a Celine da vida de Semmelweis. Semmelweis tivo que enfrentarse en solitario cos grandes xefes da obstetricia de Europa no seu tempo. Esta batalla foi dura e non lle pagou a pena. Morreu, agotado e louco, afastado da medicina polos seus enemigos os 47 anos de idade. O seu principal enemigo foi o quen fora o seu xefe. Un home mediocre que cando notou que a mortalidade baixaba no seu pavillón de parturientas debido a medida introducida por Semmelweis de lavar as mans con desinfectante, algo que agora é unha práctica obligada en tódolos hospitáis do mundo, fíxolle a vida imposible.

Control negativo en humanos: cando Semmelweis doulle unha patada a ética

Celine, como o escritor honesto que é, non dubida en mostrarnos cómo Semmelweis pode chegar a facer un experimento pouco ético para prova-la sua teoría. Por que sempre é pouco ético xogar con vidas humanas en medicina. É por iso que a obra de Celine é un fantástico exemplo de divulgación científica. Unha divulgación que fuxe dos estereotipos, de mostrar os científicos como santos da modernidade. Celine dase conta de que Semmelweis non tiña aptitudes nen vocación de científico. Na páxina 101 di: “non pusuía tampouco ese afán pola verdade pura, que anima os investigadores científicos”. Sen embargo, Semmelweis, pese a que xa intuía que eran as mans sucias dos alumnos de medicina que viñan de diseccionar mortos na morge, o que facía que as parturientas morreran de infección, tiña que demostrar dalgún xeito a validez desa intuición.

Hospital General de Viena donde trabajaba Ignacio Felipe de Semmelweis

Naquel tempo, en Viena, no hospital da cidade, había dous pavillóns de maternidade. Nun, dirixido por Klint, o archienemigo de Semmelweis, morrían moitísimas mulleres. Noutro pavillón, dirixido por Bartch, morrían moitísimas menos. A diferencia era que no pavillón de Klint había estudantes de medicina, e os estudantes tiñan anatomía e diseccionaban mortos. No pavillón de Bartch só se formaba comadronas, e as comadronas non tocaban nin diseccionaban mortos. Semmelweis entrou a traballar no pavillón de Bartch e a petición súa os alumnos de medicina de Klint pasan a o pavillón de Bartcha a cambio das comadronas. Cando este cambio se produce aumenta a mortalidade un 18%. Isto en ciencia é facer un control negativo. Algo que hoxe en día pódese facer con animáis de experimentación pero que esta prohibidísimo facelo con humanos. Por iso todos os proxectos teñen que pasar por un comité de ética para ser aprobados. En 1847 nin se sabía o que era unha bacteria, nin por suposto había comités de ética.

La primera clínica era donde trabajaba y dirigía Klint con sus estudiantes de medicina. La segunda clínica era donde trabajaba Bartch con sus comadronas que no diseccionaban cadáveres

Agora había que facer o control positivo, que consistiu en obligar os alumnos de medicina que agora traballaban con Bartch a lavalas mans antes de tocar as parturientas con cloruro cálcico. Cando o fixeron a mortalidade baixou un 12%. Quedaba así demostrado que eran as mans sucias as que mataban as mulleres. Nese momento Semmelweis obrigou que todo o personal sanitario, houberan ou non diseccionado cadáveres nos días anteriores a lavalas mans con cloruro cálcico. Dese xeito a mortalidade que en algúns meses alcanzara ate o 40% das mulleres do hospital baixou ate o 0.23%.

Portada de la carta abierta de Semmelwais a los obstetras publicada en 1862

Semmelweis comunicou os seus resultados as mellores sociedades científicas da época pero tivo moi pouca resposta. A meirande parte dos grandes obstetras da época consideraron irrelevantes as suas conclusións. Semmelweis publica entón a sua carta aberta os obstetras, un documento desesperado e pouco diplomático para chamar a atención sobre as mortes de parturientas por infección, o que se chamaba febre puerperal. Nesa carta pódese atopar párrafos incendiarios coma: “¡Asasinos! Chamo eu a tódolos que se opoñen as normas que prescribín para evitala febre puerperal”. Como é de supoñer, esta carta non fixo ningunha gracia as eminencias da época e pronto Semmelweis tivo que sufrir o desprezo da comunidade médica da época. Por si fora pouco a sua saude mental foise deteriorando polo estrés e polo bullying o que foi sometido. Semmelweis pegaba nos paredes de Viena manifestos nos que se podía leer: “Pai de familia, ¿Sabes o que significa chamar a cabeceira da cama da tua muller parturienta a un médico ou a unha comadrona? Representa que de forma voluntaria a fas correr resgos mortáis, tan fácilmente evitables con los métodos etc, etc...”. O internan os 47 anos nunha institución para enfermos mentáis e morre polas feridas producidas dunha paliza que lle propinan os gardas. Como decía Ferdinand Celine “Nada se da de balde neste baixo mundo. Todo se expía, o ben, como o mal, máis cedo o máis tarde se paga. O ben, forzosamente, resulta moito máis caro”

Eugenio Espejo: un precursor de Semmelweis no Ecuador

Eugenio Espejo (Quito, 1747-1795) foi un médico, escritor, político e un dos responsables da independencia do Ecuador fronte a coroa española. Seu pai foi indíxena e a sua nai de ascendencia vasconavarra. É moi salientable que un mestizo fillo de indíxena, nese tempo, poidese estudar e acadar o título de doctor en medicina. Costa pensar algo semellante nos EEUU daquela época. Na sua obra “Reflexions acerca de un método para preservar os povos de viruelas”, publicada en 1785, sesenta e dous anos antes que o traballo de Semmelweis, Espejo propuso que a orixen das enfermidades infecciosas se debe, non a maldicións divinas, senón a causas biolóxicas e que para evitar a sua dispersión débense implementar medidas hixiénicas. De feito, recomendou as autoridades da colonia a creación dunha policía hixiénica que velase polo cumprimento das normas elementais da hixiene, que non son outras que a creación de barreiras para evitar o espallamento dos virus e das bacterias patóxenas.

El médico ecuatoriano Eugenio Espejo es uno de los precursores de la teoría microbiana de la enfermedad coa sua obra “Reflexions acerca de un método para preservar os povos de viruelas”, publicada en 1785,

É moi curioso que Eugenio Espejo, o mesmo que Semmelweis foron dous adiantados a sua época e os dous morreron xóvenes, incomprendidos e maltratados. No caso de Espejo, enfermo mortalmente no cárcere e morreu con 42 anos. Nos soamente é un pioneiro da teoría microbiana da enfermidade senón que foi un dos pais da independencia do Ecuador. Parece certa a observación de Celine cando di: “ Todo se expía, o ben, como o mal, máis cedo o máis tarde se paga. O ben, forzosamente, resulta moito máis caro”. Xa pasado o tempo non nos queda máis que darlle o nome destes pioneiros a prazas, hospitais, colexios. É tanto o que lles debemos. Mágoa que tiveran eles que pagar en vida para que nos poidamos disfrutar dos seus descubrimentos. Agora que temos que voltar a empregar medidas hixiénicas nos hospitáis para loitar contra as bacterias resistentes oxalá podamos lembrar e aprender das ensinanzas destes dous xigantes.

Semmelweis. Louis-Ferdinand Céline - el libro de bolsillo, alianza editorial