Antón Vila-Sanjurjo

Antón Vila-Sanjurjo: “Crear vida artificial? Non sei cando, pero farase”
O científico coruñés dirixiu en Berkeley o equipo do candidato ao Premio Nobel de Química Carlos Bustamente, que buscaba crear vida artificial.
DANIEL PRIETO 15/08/2010 -


Antón Vila traballou en California nun equipo de investigación que, codirixido co prestixioso científico Carlos Bustamante, perseguía crear vida artificial. O seu grupo era un dos rivais do de Craig Venter, considerado o pai do xenoma humano. Tras participar nese ambicioso proxecto, Vila decidiu volver a Galicia, onde pretende continuar coa súa actividade profesional.
Por que deixou o equipo de Bustamante?
A miña parte do proxecto completouse. Eu debía avaliar o sistema e a conclusión é que non se pode utilizar. Habería que comezar a deseñar un novo pero eu xa non quero participar. Tiña ganas de buscar outras alternativas e volver a España. Botei 18 anos fóra e agora quixen tomarme un tempo para escribir novos artigos e proxectos. Creo que o grupo está semidesmantelado, non sei se van a continuar ou non.
Os prebostes da ciencia teñen os egos moi subidos, non si?
Como en todos os ámbitos da vida sempre hai xente que non dixire o éxito. En Berkeley hai grandes científicos, pero tamén hai grandes egos, comparables aos dalgunhas estrelas de rock.
Que resultados extraeron dos seus traballos para obter vida artificial no laboratorio?
Bustamante ofreceume a dirección dun proxecto dentro da Bioloxía Sintética. Tratábase de construír unha célula mínima sintética. Durante máis de cinco anos a miña función foi avaliar a posibilidade de fabricar esa célula mínima con mitocondrias de fermento Saccharomyces cerevisae, que é o da cervexa e do pan. É un sistema moi coñecido cunha xenética moi boa e estudada, en principio pareceu o sistema mais prometedor. Hai moitas ferramentas desenvolvidas para este sistema, como a posibilidade de introducir ADN dentro das súas mitocondrias. O meu labor foi sopesar se as mitocondrias podían utilizarse para a construción dunha célula mínima. As mitocondrias derivan de antigas bacterias, e a pesar de que hoxe viven en simbiose dentro das células eucariotas (células de animais, plantas e fungos), aínda gardan moitas das características das bacterias orixinais. Durante o proceso de simbiose as mitocondrias perderon a maior parte do seu xenoma, que pasou ao núcleo da célula. A nosa idea era empregar as mitocondrias para fabricar un xenoma sintético, cos xenes que nós quixesemos. Conseguir unha mitocondria autónoma era a nosa meta, algo que pode parecer de ciencia ficción, pola cantidade de obstáculos que hai que solventar.
Ata onde chegaron?
Introducimos na mitocondria o xene da ARN polimerasa mitocondrial, que nos fermentos está no núcleo da célula. A nosa idea era sacar o xene do núcleo e poñelo na mitocondria para que a proteína se fabricase na mitocondria. Conseguimos introducilo e sabemos que hai expresión, pero non fomos capaces de ver a proteína.
E que conclusións extraeu diso?
A incapacidade de ver a ARN polimerasa significa que a maquinaria mitocondrial non pode fabricar esa proteína. E se non somos capaces de introducir unha proteína está claro que o sistema non é o suficientemente versátil para meter as 100 ou 200 necesarias para acadar un organismo mínimo. A lección é que haberá que buscar outro sistema, que os hai, aínda que xa non estou traballando niso.
Cales eran as principais diferenzas entre o seu proxecto e o de Venter?
Os dous preguntámonos cales son os elementos mínimos para que exista vida. Venter quixo responder a esa cuestión reducindo un sistema vivo, a bacteria máis sinxela coñecida, chegando á mínima complexidade. Fixeron un gran traballo e desenvolveron unha tecnoloxía espectacular. Pero levar a esa bacteria á mínima expresión non responde a pregunta inicial, porque dependendo do organismo que empregues, a máxima redución posible do organismo varía. Eles elixiron a bacteria Mycoplasma genitalium, que ten 521 xenes, e viron que o seu número mínimo de xenes esenciais eran sobre 430. Pero noutros estudos nos que se usaron bacterias máis complicadas que esa, como Bacillus subtilis, con 4.100 xenes, chegouse a unha estimación de 314 xenes esenciais. A cuestión é que os organismos evolucionan de forma diferente e chega un momento en que os xenes non se poden desenvolver máis, pero iso non quere dicir que teñas chegado á forma da mínima complexidade da vida. E nós fixemos ao revés, tentamos deseñar un xenoma mínimo engadinodo xenes a un que é incompleto, o da mitocondria do fermento, que ten só 34 xenes. Dado que a estimación mínima para un xenoma é duns 150-250 xenes, a célula mínima resultante do proxecto de Venter estaría moi por riba do que se considera un organismo mínimo teórico.
Cando se obterá vida artificial?
Non o sei, pero vaise facer. Hai varios grupos traballando. Crear o primeiro organismo sintético cambiará a historia da ciencia.
Cales son os seus proxectos actuais?
Non descarto incorporarme á Universidade da Coruña nun proxecto europeo sobe o estudo do ribosoma, unha das miñas paixóns científicas. O ribosoma é a fábrica celular de proteínas, un dos procesos máis importantes da célula. Por iso non é estraño que existan moitos compostos de interese médico, como certos antibióticos, que se unen ao ribosoma das basterias e frean o crecemento destes organismo ao inhibir a fabricación de proteínas. Eu estudei a función ribosómica e caractericei a súa inhibición por algúns antibióticos a través de experimentos bioquímicos e de cristalografía de raios X. Curiosamente, o ano pasado otorgouse o Premio Nobel de Química a tres líderes de grupos pioneiros no estudo de ribosoma pola difracción de raios X. Pero en xeral a resposta que atopei en Galicia foi bastante penosa. Estou bastante decepcionado co ambiente científico que vin. A saída que tes aquí é incorporarte ao laboratorio doutro científico. Só miran que ti poidas incorporarte traballando no que eles fan. E o que eu aprendín en Estados Unidos é xusto o contrario, a interdisciplinariedade. Iso vino en Berkeley, aquí non. En Madrid si atopei outra idea cara á ciencia, e supoño que en Barcelona será parecido. Tamén hai posibilidades de que me incorpore a un centro desas cidades, porque en Galicia tampouco existe ningún que non dependa do Goberno. Ademais, aquí para ser investigador hai que ser funcionario. En Estados Unidos se unha universidade quere un científico vai e mércao. Aquí iso é imposible. A única posibilidade que vexo agora mesmo para traballar en Galicia é que a Unión Europea pague o meu contrato e entre nunha universidade. Este é un sistema moi ríxido, e a universidade é moi endogámica.
Non atopou apoios, entón.
Aínda que hai xente moi boa e non me gusta xeneralizar, coñecín moitos xefes de grupo cunha visión científica provinciana na que cada un mira o seu propio embigo que cren que a ciencia comeza e remata nos seus proxectos. E así non hai forma de desenvolver o coñecemento científico. O problema empeza co propio financiamento da ciencia, que en España é un desastre. Por exemplo, as becas Ramón y Cajal en teoría concibíronse para atraer investigadores de fóra, pero as condicións que ofrecen non se poden comparar coas ofertas que lle fan en Estados Unidos a xente do mesmo nivel.
Foi doado volver?
Instalarse neste país non é nada fácil, hai problemas por todos lados, os primeiros burocráticos, que, como dixen, quizais sexan unha das razóns pola que non avanzamos máis do que debéramos. Por exemplo, que un burócrata tome unha decisión eminentemente científica nunhas convocatorias para investigadores non se pode permitir se se pretende desenvolver un país. Dáme vergonza comentarlle isto aos meus compañeiros, pero é sabido: Spain is different. Botaba moito de menos a miña familia, o caldo e El Canalla.